13. april 2004.

Kako je nastao, izgubljen i ponovo rodjen prvi srpski igrani film

KARADJORDJE PONOVO MEDJU SRBIMA

ZIVOT I DELA BESMRTNOG VOZDA KARADJORDJA Cica Ilije Stanojevica, Iz 1911 godine prvi je srpski igrani film, koji ce jednim delom videti i publika u Torontu, na proslavi dva veka srpske drzavnosti, zadivio je istoricare i kriticare, ali i gledaoce koji su imali priliku da ga pogledaju. U stilsko smislu, radi se o klasicnom delu epohe u kojoj je nastao, s ociglednim uticajem francuskih istorijskih filmova iz kuce "Brace Pate".

Za filmofile njegovo premijerno prikazivanje u Muzeju Jugoslovenske kinoteke, posle proslogodisnjeg spektakularnog otkrica u Becu, bio je dogadjaj od prvorazredne vaznosti. I to u vremenu kada slavimo dvesta godina od Prvog srpskog ustanka.
Prvi srpski igrani film - Zivot i dela besmrtnog Vozda Karadjordja - snimljen 1911. godine, smatrao se vise decenija bespovratno izgubljenim, buduci da su sve predhodne potrage ostajale bez rezultata.
Na ideju da se i u Serbiji otpocne sa snimanjem filmova, kao i u ostalom normalnom svetu, dosao je trgovac i vlasnik najluksuznijeg beogradskog hotela "Pariz", koji se nalazio na Terazijama, Svetozar Botoric. On je sredinom 1911. godine pozvao Cica Iliju Stanojevica i ponudio mu da ucestvuje u osnivanju "Udruzenja za izradu srpskih filmova" u kome bi Botoric bio glavni finasijer, a Cica Stanojevic reditelj. Nije, medjutim, nepoznato da je glavni finasijer Botoric bio i vlasnik "Grand bioskopa", u vec spominjanom hotelu "Pariz". Inace, radilo se o prvom stalnom bioskopu u Beogradu, koji je sa radom poceo 13. decembra 1908. godine.
S najvecom svetskom filmskom kucom "Braca Pate" iz Pariza, Botoric saradjuje vec od 1909. godine, a njen generalni zastupnik je od jeseni 1911. godine.
Istoricari filma se slazu da nimalo nije slucajno to sto je "Karadjordje" nastao u vremenu u kome je nastao. Profesor Dejan Kosanovic, koji vazi za dobrog poznavaoca istorije filma, to potvrdjuje, i podseca da je prva filmska projekcija u Beogradu odrzana kod "Zlatnog krsta" 6. juna 1896. godine, "posle cega su kod nas dolazili putujuci bioskopi, ciji su vlasnici snimali lokalne filmove, prikazivali ih, i, naravno, svima se dopadalo da vide sebe i svoj grad na ekranu. U Beogradu u to vreme najpoznatiji i najelegantni bio je hotel PARIZ na Terazijama, ciji je vlasnik bio Svetozar Botoric, koji je iznajmljivao svoje prostorije raznim putujucim bioskopima.
Kada je video koliko je interesovanje gledalaca i sagledao koliko moze da se zaradi prikazivanjem filmova, krajem 1908. godine, obratio se PATEOVOM predstavnistvu u Budimpesti preko koga je nabavio projektor, tehniku, ali i operatere".
Od presudnog znacaja za pocetak snimanja filmova u Srbiji je i dolazak slobodnog filmskog snimatelja iz Pariza Luj de Beri, inace, snimatelja PATEA. O njemu ni do danas nije nadjeno vise verodostojnih podataka, pa cak ni fotografija. Nije sigurno ni da je njegovo ime Luj de Beri pravo ime, vec ime koje je koristio u umetnicke svrhe, kao filmski snimatelj. Na njegovoj vizit karti, koja je jedino sacuvana, na francuskom jeziku pise: Louis de Beery, operateur de M.M. Pathe Fres., 40, rue du Bois, Vincennes ( S ).
Jedno je, ipak, nesporno, bilo kako da se (stvarno) zvao snimatelj prvog srpskog igranog filma, rec je o coveku koji je itekako znao da snima.
Glumacku ekipu Kraljevsko srpskog narodnog pozorista predvodio je Cica Ilija Stanojevic, a prema dogovoru firme PATE, Botorica i Stanojevica, De Beri je trebalo da snima pozorisne komade iz istorije zivota na selu. U prvom redu, radilo se o delima Milovana Glisica (Redak zver), Janka Veselinovica (Vecnost), Milosa Cvetica (Boj na Kosovu i Todor od Stalaca)
Scenario za film KARADJORDJE napisao je Cica Ilija Stanojevic uz pomoc Cire Manoka, upravnika Klasne lutrije, i izvesnog Savkovica. Sniman je u Beogradu i okolini "Eksterijeri filma snimani su na obalama Dunava i Save (pre svega na Adi Ciganliji), Kalemegdanskoj tvrdjavi, u Topcideru i na Banjickom polju, gde su "izvedeni" spektakularni BOJ NA MISARU I ZBOR U ORASCU. Za enterijer je posluzilo dvoriste hotela PARIZ (prostor danasnjeg Bezistana), gde su prenete kulise i scenografija iz Narodnog pozorista. Vec zbog toga, film Karadjordje se i ne moze vrednovati kao klasicno "snimljeno pozoriste". U stilskom smislu, on je tipicno delo epohe u kojoj je nastalo, s ociglednim uticajem francuskih istorijskih filmova iz kuce BRACA PATE u cijoj labaratoriji su, uostalom, i izradjena sva Botoriceva ostvarenja", zapisao je Aleksandar Sasa Erdeljanovic, neosporno zasluzan za pronalazenje prvog srpskog igranog filma u lavirintima austrijskih filmskih depoa.
U prvom srpskom igranom filmu nastupaju skoro svi glumci - prvaci Narodnog pozorista. Pojedini se javljaju i u nekoliko uloga. Evo njihovih imena: Vukosava Jurkovic, Dobrica Milutinovic, Cica Ilija Stanojevic (reditelj, scenarista i glumac), Jevrem Bozovic, Milorad Petrovic (tumaci lik Karadjordja), Raja Pavlovic, Sava Todorovic, Aleksandar Milojevic... Svi oni, u toj oceni se slazu filmski istoricari i kriticari, potvrdili su "veliku tradiciju kvaliteta srpskog glumista".
Ilija Stanojevic, poznatiji po nadimku Cica Ilija, javlja se u trostrukoj ulozi: scenariste, glumca i reditelja. U njegovoj biografiji zapisano je da je celu svoju umetnicku karijeru ostvario u Narodnom pozoristu u Beogradu, osim cetiri godine u Novom Sadu. Na "daske koje zivot znace" stupio je prvi put 1879. godine sa dvadeset godina, ali je popularnost stekao kao operetski pevac, razvijajuci se u karakternog komicara.
"Sva njegova scenska ostvarenja su se odlikovala spontanoscu i glumackom mastom, upecatljivo i zivotno je odslikavao nase ljude u domacim komadima, a ostvario je i citav niz odlicnih interpretacija u delima klasicnog svetskog repertoara. Zdepasta pojava markantnih crta i dubok glas su doprinosili njegovoj efektnoj glumi. Veoma brzo je postao najomiljeniji prestonicki glumac - komicar, cemu je doprineo i njegov boemski nacin zivota koji je davao posebnu boju beogradskoj Skadarliji", ostalo je zapisano u njegovoj biografiji.
Prirodno, nije to kraj darovite radoznalosti barda srpskog i prestonickog glumista. Kao reditelj postavio je na scenu tridesetak pozorisnih komada, komedija, pretezno, iz domaceg zivota. Znacajan je i kao dramski pisac. Svoj prvenac POTERA napisao je zajedno sa knjizevnikom Jankom Veselinovicem. Pa, ipak, njegovo najznacajnije delo je DORCOLSKA POSLA, komedija sa pevanjem, koja se decenijama nalazila na repertoaru Narodnog i mnogih drugih pozorista , odusevljavajuci mnoge generacije gledalaca.
Ipak, jedan glumac i jedna uloga se izdvajaju. O tome A. Erdeljanovic pise: "Milorad Petrovic je svog Karadjordja ostvario kroz najvece bogatstvo glumackih nijansi, od krajnje plahovitosti u nastupu "pravednog gneva", preko drzavnicke ozbiljnosti i strogosti u nastupu s vojvodama, do neskrivene razdraganosti nakon srpske pobede u BOJU NA MISARU. A na kraju filma, ispred pozorisne zavese izlaze i poklanjaju se publici svi tumaci glavnih uloga, sklapajuci na taj nacin jednu od prvih i najdragocenijih stranica u istoriji srpske kinomatografije".
Film o Karadjordju, po svemu sudeci, uradjen je u svega dve do tri kopije. I izvesno je da kopija koja je prosle godine pronadjena u Becu nije cela. Ako je verovati pisanju stampe ondasnjeg vremena originalna verzija filma Karadjordje traje 88 minuta, a ova kopija pronadjena posle visedecenijskog traganja je u trajanju od 48 minuta. Iako deluje celovito, vidno je da, ipak, nedostaju neke scene. Pre svega, radi se o delovima BOJA NA MISARU, kao i o nekim epizodama iz zivota Karadjordja.
Potraga za celovitom verzijom filma se, dakle, nastavlja. Neki tragovi gube se u Americi, jer ima indicija da je izvesni srpski oficir, krajem dvadesetih godina proslog veka, odneo kopiju filma u "obecanu zemlju" kako bi je videli i nasi iseljenici.
Ili, kako bi se danas reklo - dijaspora.
Misko Kalezic

PREK I DIVALj Mislim da je ovo stvarno istorijski trenutak za nasu kinematografiju. Ono sto je fantasticno u ovom filmu je gluma koja nije pateticna vec ima ostru surovost trenutka u sebi. Ni samog Karadjordja autor nije stedeo. Vidi se da je bio prek i divalj. Film poseduje izvanredne filmske kompozicije od BOJA NA MISARU, sa konjicom koja dolazi sa horizonta, do autenticnosti ambijenta, kostima, psom koji posmatra ubistvo, do kadrova koji podsecaju na slikarstvo Paje Jovanovica. Bez obzira na vremensku distancu, ovaj film nije dosadan vec izaziva uzbudjenje. U nama ponovo budi emociju a to je vrlo vazno. (Dusan MAKAVEJEV, reditelj)

 

NIKOME U svom broju od 16/ 29. novembra 1911. godine, beogradsko "Novo Vreme", najavljujuci film, objavilo je zanimljiv oglas: Grand Bioskop Pozorste HOTEL PARIZ prikazivace 17, 18, 19 i 20 novembra ove godine, svako posle podne od 3 i u vece od 9 sahati, Zivot i dela besmrtnog vozda Karadjordja, istorisku dramu, snimljenu ovde u Beogradu, prestavljanu i aranziranu narocito za kinematograf, od nasih najboljih umetnika i glumaca clanova Kralj. Srp. Nar. Pozorista, a izradjenu u najcuvenijoj fabrici na svetu PATE FRER u Parizu . Cene su kako za dnevne tako i za vecernje predstave i mesto 1 din. II mesto 0.60 din. Osim ove slike i ostali deo programa bice kao i uvek odabrane sadrzine. Karte se mogu i ranije dobiti, a besplatne ulaznice ne vazi nikome.

| Redakcija | Arhiva | Pretplata | Pišite nam |

Copyright © 1996-2004 "NOVINE"